Dieta cukrzycowa – co jeść, a czego nie?

• Czym jest cukrzyca i dlaczego dieta cukrzycowa pełni w niej ważną rolę?
• Główne zasady diety dla cukrzyka: 5 filarów zdrowego żywienia
• Co można jeść przy cukrzycy? Tabela produktów dozwolonych
• Czego unikać w diecie cukrzycowej? Lista produktów zakazanych
• Pułapki w diecie dla cukrzyka: musztarda, śmietana i inne „smakołyki”
• Dieta w cukrzycy typu 1 a typu 2 – najważniejsze różnice
• Przykładowy jednodniowy jadłospis dla cukrzyka (około 1500 kcal)
• Dieta pudełkowa dla cukrzyka – wygodne i bezpieczne rozwiązanie
• Dieta cukrzycowa – najczęściej zadawane pytania (FAQ)

 

Czym jest cukrzyca i dlaczego dieta cukrzycowa pełni w niej ważną rolę?

Jest chorobą – to wie każdy. Metaboliczną, co oznacza, że wynika z zaburzeń funkcjonowania procesów metabolicznych organizmu (w tym wypadku wiąże się to z insuliną i trzustką, która tę insulinę wydziela, ale oczywiście nie tylko). Co ciekawe, choć mało pocieszające, jest to pierwsza choroba niezakaźna, która przez ONZ została uznana za epidemię. Ma kilka typów, z których najczęściej występujące to typ 1 oraz typ 2, nazywany też często cukrzycą starczą albo nabytą. Wszystkie typy finalnie oznaczają jednak problem z hiperglikemią, czyli podwyższonym stężeniem glukozy we krwi.

Cukrzycę można opisać jako chorobę dość „podchwytliwą”, bo – szczególnie w początkowej fazie – nie przeszkadza zanadto w normalnym funkcjonowaniu. Wiele osób przez dłuższy czas nie ma w ogóle diagnozy. Natomiast niekontrolowana cukrzyca prowadzi do wielu groźnych powikłań – od stopy cukrzycowej zaczynając, a kończąc nawet na trwałych uszkodzeniach nerek czy utracie wzroku (jako wyniku retinopatii cukrzycowej). Z kolei nieleczona cukrzyca może być… śmiertelna.

Dieta w cukrzycy typu 2 i 1 – czy jest rozwiązaniem?

W nomenklaturze dietetycznej pojęcie diety cukrzycowej nie istnieje, ponieważ nie ma jednego, uniwersalnego sposobu żywienia w cukrzycy. Jednak trzymanie się kilku ważnych zasad żywieniowych (w dużej mierze opartych o dietę z niskim indeksem glikemicznym) jest bardzo dużym wsparciem do kontrolowania cukrzycy. Wiele zależy tak naprawdę od pacjenta, stopnia zaawansowania choroby i indywidualnych uwarunkowań organizmu. W cukrzycy insulinozależnej (czyli takiej, gdzie pacjenci muszą wstrzykiwać sobie insulinę) dieta cukrzycowa często pomoże znacznie zmniejszyć dawki wstrzyknięć, ale nie zawsze pozwoli zupełnie z insuliny zrezygnować (zależy to też od tego, w jakim stopniu trzustka wytwarza jeszcze insulinę).

Odpowiednio prowadzona dieta cukrzycowa, szczególnie w przypadku cukrzycy typu 2, jest w stanie załagodzić potrzebę leczenia farmakologicznego, lub nawet pozwolić na rezygnację z leków. Zresztą – cukrzyca zdecydowanie należy do grupy chorób tzw. dietozależnych, co mówi już wiele o znaczeniu diety cukrzycowej zarówno dla wsparcia leczenia, jak i profilaktyki.

 

Główne zasady diety dla cukrzyka – 5 filarów diety cukrzycowej

 

3-4 godziny odstępu między posiłkami

Regularność jedzenia i niedopuszczanie do długich przerw między posiłkami pomaga unikać dużych zawahań glikemii. Po około 2-3 godzinach poziom glukozy we krwi powinien wrócić do „wyjściowego” (oczywiście zakładając, że np. korekta insuliny była prawidłowo obliczona, o ile insulina w ogóle jest przyjmowana). Jeśli przez kolejne godziny nie przewidzisz posiłku, poziom glukozy może się dalej obniżać, przez co wahania (zarówno poziomu glukozy, jak i insuliny!) będą znacznie większe. A dobrze prowadzona cukrzyca lubi stabilność – możliwie jak najmniejsze „ruchy” poziomów stężeń i insuliny, i glukozy we krwi.

 

Nie demonizuj węglowodanów

To jeden z kilku mitów dotyczących diety dla cukrzyków – że im mniej węglowodanów, tym lepiej. Tymczasem ogólny zalecany bilans makroskładników dla osób z cukrzycą nie różni się znacznie od standardowego, choć nie jest bardzo precyzyjny (a wynika to z indywidualnych uwarunkowań każdego organizmu). Polskie Towarzystwo Diabetologiczne podaje jednak widełki od 45% do nawet 60% dziennej podaży energii z węglowodanów. Skąd więc wziął się ten mit?

Chodzi zapewne o rodzaj węglowodanów – bo rzeczywiście zdecydowanie bardziej wskazane są tu węglowodany złożone, a odradzane – „węgle” proste, czyli te zawarte np. w słodyczach, białej mące itp. Wszystko kręci się tutaj wokół indeksu glikemicznego i – ponownie – tempa i intensywności, z jaką poziom glukozy rośnie po spożyciu danego produktu.

Zbyt duże ograniczenie źródeł węglowodanów w diecie cukrzycowej (szczególnie w przypadku osób aktywnych sportowo, a pamiętajmy, że sport jest bardzo istotnym „zaleceniem” w cukrzycy) może prowadzić do niedoborów energetycznych oraz żywieniowych (np. błonnik, witaminy z grupy B), ale też do zachwiania proporcji w makroelementach, bo przecież „brakującą” kaloryczność uzupełnić można w tym układzie albo białkiem, albo tłuszczami.

 

Rozsądne wybory zamiast wykluczania

Cukrzyca jest na zawsze. Dlatego dieta cukrzycowa też powinna być na zawsze. Jest więc szalenie ważne, aby była… lubiana. By nie męczyła, nie oznaczała wyrzeczeń, nie prowokowała myśli o tym, „jak długo jeszcze” albo „w weekend zrobię sobie wolne od diety”.

Aby dieta cukrzycowa była taką, od której nie chce się robić „wolnego”, musi być wygodna, smaczna, różnorodna… Jeśli oznacza rezygnację z jakichś produktów (np. słodyczy, białego pieczywa), to miej cały arsenał zamienników, które polubisz (np. pyszny deser na skyrze i mleczku kokosowym z nasionami chia i dodatkiem musu malinowego albo chrupiące grissini z mąki pełnoziarnistej).

Alkohol? Oczywiście, że nie pomaga. Ale jeśli rezygnacja z lampki wina ma być źródłem wielkiej frustracji, lepiej przestawić się z wina słodkiego na wytrawne, niż ograniczyć okazje do spotkań ze znajomymi. Choć tutaj warto podkreślić: alkohol w żadnej diecie nie jest zalecany, a w przypadku cukrzycy bardzo istotna jest rezygnacja z piwa – produktu o indeksie glikemicznym wyższym niż… sama glukoza.

Jedz al dente. Albo na surowo!

Jeśli masz wpływ na „miękkość” produktu – korzystaj z tego i… ograniczaj stopień rozgotowania. Makaronów, kasz, ziemniaków, batatów czy innych warzyw nie gotuj „do oporu”. Ten sam makaron ugotowany al dente ma ostatecznie niższy indeks glikemiczny niż ten gotowany dłużej. A jeśli jest taka opcja – wybierz np. surową marchewkę. Surówki to niższy indeks glikemiczny i… więcej błonnika!

Kolejność jedzenia i dobre połączenia

Jeśli jesz węglowodany, dodawaj do nich również źródła tłuszczu lub białka. Nie rezygnuj więc raz na zawsze z bananów – zbyt są pyszne! Ale możesz przygotować z nich np. placuszki na mące żytniej z dodatkiem otrąb pszennych i zjeść z odrobiną masła orzechowego i jogurtu. Albo bananowe skyrniczki z pieca! No i ważne, by wybierać te mniej dojrzałe egzemplarze. Przy szybkich przekąskach, gdy masz ochotę na duże jabłko na drugie śniadanie – weź najpierw kilka łyków jogurtu naturalnego. Albo zjedz kilka orzechów – dopiero potem jabłko.

 

Co można jeść przy cukrzycy? Tabela produktów dozwolonych

Ujmując rzecz najprościej: wszystko, co nie będzie źródłem łatwo przyswajalnych węglowodanów prostych. Inną kwestią jest, czego jeszcze pacjent oczekuje od diety. Bo jeśli chce nieco zredukować masę ciała (a prawidłowe BMI jest bardzo istotne przy cukrzycy), musi tak czy siak pamiętać o odpowiednim deficycie kalorycznym i rozsądnie wybierać źródła tłuszczów.

Niemniej dla utrzymania w ryzach skoków poziomu glukozy we krwi, warto wybierać następujące produkty:

 

Warzywa i owoce bezpieczne dla diabetyka

	Najlepsze	Dobre
Warzywa	Wszystkie surowe	Wszystkie świeże i mrożone (nierozgotowane!)
Owoce	Drobne owoce jagodowe: truskawki, maliny, porzeczki, jagody, borówki, poziomki, agrest	Wszystkie (ze wskazaniem na te nieprzejrzałe), przy czym te najsłodsze i o najwyższym indeksie glikemicznym (dojrzałe banany, arbuz) w towarzystwie źródeł białka/tłuszczu

 

 

Produkty zbożowe i pieczywo – które wybrać przy cukrzycy?

	Najlepsze	Dobre
Pieczywo	Chleby/bułki na bazie mąki żytniej, gryczanej, orkiszowej – pełnoziarniste, na zakwasie, graham	Pieczywo z mąk mieszanych, np. pszenno-żytnie
Zboża, kasze, pseudozboża	Kasze gruboziarniste (np. gryczana), ryż brązowy, makarony z nasion roślin strączkowych, np. z soczewicy, groszku, fasoli, makarony z mąk pełnoziarnistych, kasza pęczak	Ryż basmati, z mąki durum, drobne kasze

 

Nabiał, mięso, ryby i zdrowe tłuszcze dla cukrzyka

Tego typu produkty nie są znaczącymi źródłami węglowodanów, dlatego ich wybór powinien być dyktowany także innymi względami (np. ewentualną redukcją masy ciała czy problemami miażdżycowymi, które sugerują ograniczenie podaży tłuszczów, szczególnie nasyconych kwasów tłuszczowych, a więc tłustych mięs, pasztetów, smalcu itp.)

Co istotne: w przypadku kefirów, serków, jogurtów itp. należy unikać wersji słodzonych (a więc głównie smakowych, owocowych).

 

Pozostałe produkty, które można jeść przy cukrzycy

 

	Najlepsze	Dobre
Zupy	Wywary warzywne, warzywne zupy-kremy z niewielką ilością tłuszczu	Chude wywary mięsne, zupy pozbawione makaronu, klusek
Desery	Ciasta warzywne, gorzka czekolada, desery na bazie skyru, jogurtu	Desery owocowe, ciasta drożdżowe, kisiele
Napoje	Woda, herbata i kawa bez cukru, kawa zbożowa, soki warzywne	Naturalne soki owocowe (bez dodatku cukru)

 

 

Czego unikać w diecie cukrzycowej? Lista produktów zakazanych (tabela)

 

Grupa produktów	Niezalecane
Produkty zbożowe	Chleb pszenny, ciastka i ciasta, drożdżówki, mleczne bułki i rogale, chałka, makaron pszenny z mąki oczyszczonej, ryż biały
Produkty mleczne	Napoje i produkty mleczne słodzone cukrem i miodem (w tym większość jogurtów owocowych)
Warzywa	Sałatki i surówki tłuste – z dodatkiem dużej ilości śmietany, cukru, majonezu, frytki
Owoce	Owoce w syropach, kompoty z cukrem, owoce kandyzowane, dżemy wysokosłodzone, mocno dojrzałe słodkie owoce jedzone solo
Zupy	Esencjonalne wywary na tłustych mięsach, kościach, zagęszczone zasmażkami, zaprawiane śmietaną, z dużą ilością makaronu lub klusek, owocowe z cukrem
Desery	Wszelkiego rodzaju ciasta, ciastka i ciasteczka, słodkie desery na bazie śmietany, lodów, słodzone cukrem, miodem, z dodatkami kremów; wafelki, batony, żelki (…)
Napoje	Napoje typu coca–cola, gazowane, słodzone cukrem, napoje alkoholowe, owocowe, lemoniada
Przyprawy	Cukier, miód, glukoza, fruktoza

 

Ponownie podkreślamy jednak, że są to zalecenia ogólne, które będą się zmieniać w zależności od indywidualnych potrzeb i uwarunkowań pacjenta (np. jego wieku czy schorzeń towarzyszących). Przykładowo – pacjent cierpiący i na cukrzycę, i na zespół jelita drażliwego będzie mieć znacznie większe wyzwanie w komponowaniu diety (i wtedy naprawdę warto skorzystać ze wsparcia nie tylko lekarza prowadzącego, ale też dietetyka).

Pułapki w diecie dla cukrzyka: musztarda, śmietana i inne „smakołyki”

Szczególnie cukrzyca typu 2, ta, która pojawia się na dalszym etapie życia – gdy każdy z nas ma już swoje upodobania i przyzwyczajenia kulinarne – potrafi przynieść wiele rozczarowań. Przyjmując do wiadomości, że trzeba zrezygnować z ulubionych rogali maślanych, albo ograniczyć ilości makaronu, albo – co gorsza – ciastek, wiele osób ratuje się myślą, że… no dobrze. Ale można jeść mięso. Kiełbasę z grilla, karkówkę… Można jeść orzechy, mają przecież niewiele węglowodanów. Może i nie należy zagęszczać zupy mąką, ale przecież śmietana jest niskowęglowodanowa, więc można!

Łatwo wpaść w pułapkę nadmiaru. Tymczasem w żywieniu chyba tylko warzywa nie podlegają zasadzie, że „co za dużo, to niezdrowo”. Jeśli dwa razy w tygodniu dodamy do zupy lub sosu śmietanę – wszystko jest w porządku. Ale jeśli kiełbasa z musztardą stanie się codzienną kolacją (a musztarda musztardzie nierówna – zwróć uwagę na etykiety: na niektórych na pewno znajdziesz cukier!), natomiast wieczory filmowe będziesz spędzać z kolejnymi paczkami prażonych orzeszków z solą…

Indeks glikemiczny i ilość przyjmowanych węglowodanów to jedno. Natomiast w profilaktyce, a potem w „prowadzeniu” cukrzycy niezwykle ważne jest trzymanie prawidłowej masy ciała. Dlatego produkty, które dieta cukrzycowa dopuszcza – mięska, kiełbaski, śmietany, musztarda itp. muszą być też przez Ciebie prześwietlone pod kątem ilości i podaży tłuszczu (i rodzaju tego tłuszczu). No i kaloryczności!

„No added sugar” – miej czujność, patrz na etykiety

Świadomość żywieniowa Polaków rośnie, a producenci żywności zdecydowanie to wykorzystują. Na etykietach pojawiają się różne informacje – o tym, że płatki kukurydziane są bezglutenowe, albo że kabanosy są proteinowe… Często zdarzają się też napisy „No added sugar”. Nie należy się tym sugerować – szczególnie, gdy masz do czynienia z cukrzycą insulinozależną. Zawsze sprawdzaj ilość cukrów prostych na etykiecie. Bo może i cukru nie dodano, ale być może dodano coś innego, co podbije poziom glukozy? Np. tak zwane „soki zagęszczone” na etykietach soków owocowych? No i nie ufaj stereotypom. Porównaj sobie kiedyś ilość węglowodanów na etykiecie Coca-coli i popularnego soku owocowego (takiego ze sklepowej półki, z popularnych kartoników czy plastikowych butelek, które z naturalnymi sokami niewiele mają wspólnego. Zdziwisz się!

Dieta w cukrzycy typu 1 a typu 2 – najważniejsze różnice

 

Tutaj znów ciężko o jednoznaczną odpowiedź. Czasami osoby z cukrzycą typu 1 mogą spotkać się z opinią, że w zasadzie – mogą jeść wszystko, byle dobrze obliczyć potrzebne na to „wszystko” dawki insuliny, którą muszą wstrzyknąć.

Takie podejście nie wydaje się jednak uzasadnione (jedyną jego korzyścią może być ułatwienie psychicznego „dźwignięcia” choroby jako takiej, która niewiele odbiera). Niemniej rozhulana dieta i duże dawki insuliny brzmią jak łatwy sposób na większe wahania poziomu glukozy we krwi oraz… tycie – jedno i drugie zdecydowanie niewskazane w przypadku cukrzycy.

W każdym z typów cukrzycy warto kierować się opisanymi wyżej zasadami diety cukrzycowej. W przypadku cukrzycy insulinozależnej konieczna jest jednak większa pieczołowitość w planowaniu porcji – ich składu i masy. Wszystko po to, by naprawdę precyzyjnie obliczyć, ile tzw. wymienników węglowodanowych jest w konkretnym daniu spożywane, aby wiedzieć, ile insuliny należy przyjąć.

Osoby cierpiące na cukrzycę typu 2 mają też więcej elastyczności w stołowaniu się „na mieście” – w restauracjach nie muszą dopytywać, jaki jest skład danego posiłku ani szacować „na oko”, ile gramów makaronu jest na talerzu.

Większe różnice dotyczą więc tak naprawdę farmakologii niż diety cukrzycowej. Ograniczenie węglowodanów prostych i skupienie się na produktach o niskim IG będzie cenne dla każdego cukrzyka.

 

Przykładowy jednodniowy jadłospis dla cukrzyka (około 1500 kcal)

 

I śniadanie - Jogurt naturalny (200 g) z domowym musli (50 g) i truskawkami (100 g)

II śniadanie - Twarożek tzatziki (1/3 kostki chudego twarogu, łyżka jogurtu naturalnego, trochę zielonego ogórka, sól, pieprz, koperek) ze słonecznikiem (1 łyżeczka) i pieczywem pełnoziarnistym (2 kromki)

Obiad - Indyk w sosie dijon (100 gramów mięsa, odrobina cebuli i czosnku, po łyżeczce oliwy i musztardy, łyżka śmietany 18%, sól, pieprz, tymianek) z kaszą gryczaną (4 łyżki przed ugotowaniem) i fasolką szparagową (120 g)

Podwieczorek – Sałatka grecka (garść ulubionej sałaty, pół ogórka, kilka pomidorów koktajlowych i oliwek, 1/3 kostki sera typu feta, pół papryki, łyżka oliwy z oliwek, odrobina cebulki)

Kolacja – Zupa z cukinią i fasolą (150 ml bulionu, ½ cukinii, ½ papryki, ½ puszki pomidorów, garść szpinaku, ¼ małej cebuli, ząbek czosnku, 3 łyżki białej fasoli konserwowej, 3 łyżki komosy ryżowej (przed ugotowaniem), sól, pieprz, oregano, majeranek, łyżka oliwy)

 

Dieta pudełkowa dla cukrzyka – wygodne i bezpieczne rozwiązanie

 

Mimo że jedna idealna dieta cukrzycowa nie istnieje, to trzymanie się produktów i zasad rodem z diety z niskim indeksem glikemicznym będzie doskonałą bazą. Takie świadome żywienie wymaga jednak – po pierwsze – właśnie świadomości, jakie produkty wybierać i z czym łączyć, a po drugie – czasu na planowanie i przygotowanie dań. Jeśli nie należysz do osób, które odnajdują przyjemność w kuchennych staraniach o swoje zdrowie, możesz skorzystać ze sprawdzonego cateringu dietetycznego Low IG (istnieje też wegetariańska wersja diety Low IG Vege). Wybierając dostawcę posiłków, które mają wspierać dietę cukrzycową, zwróć uwagę na detale – ważnym wyróżnikiem będzie przyznany diecie Low IG w Body Chief certyfikat „Produkty Przyjazny Insulinoopornym”.

 

Dieta cukrzycowa – najczęściej zadawane pytania (FAQ)

 

Czy musztarda jest dozwolona w diecie cukrzycowej?

Zakładając, że musztarda jest dodatkiem do potrawy i nie będzie zjadana w dużych ilościach – owszem, jest produktem dozwolonym w diecie cukrzycowej, przy czym warto zwrócić uwagę na skład na etykiecie – czy nie ma zbędnego dodatku cukru.

Jakie owoce można jeść przy cukrzycy bez ograniczeń?

Tutaj ważne są niuanse: przy cukrzycy można jeść wszystkie owoce, ale… żadnych owoców (nie tylko przy cukrzycy) nie należy jeść bez ograniczeń. Niemniej zdecydowanie zalecane są owoce tzw. jagodowe, jak np. truskawki czy czerwone porzeczki (one mają najniższy indeks glikemiczny). W przypadku owoców bardzo słodkich, jak np. dojrzała gruszka czy banan, należy skupić się na okazach mniej dojrzałych i jeść je w mniejszych ilościach.

Czy w diecie cukrzycowej można jeść ziemniaki?

Ziemniaki to produkt dozwolony, choć warto zwrócić uwagę sposób obróbki termicznej. Wskazane jest gotowanie na parze, ewentualnie w wodzie, ale nie do skrajnej miękkości. Jeśli rezygnować, to z frytek i z puree.

Jak wygląda przykładowa lista zakupów dla cukrzyka?

Pieczywo, produkty zbożowe:

- chleb żytni na zakwasie

- brązowy ryż

- bułka grahamka

Warzywa, owoce:

- marchewka

- brokuły

- sałata

- jabłko

- mrożone truskawki i maliny

- cytrusy

- kiwi

Nabiał, mięso, inne źródła białka:

- dorsz (lub inna ryba)

- tofu

- olej rzepakowy

- wędlina drobiowa

- chude sery (mozzarella, twaróg)

- skyr, jogurt naturalny, kefir

 

Jaka jest różnica między dietą cukrzycową a dietą z niskim indeksem glikemicznym?

Dieta z niskim IG ma mniej specjalistyczne zastosowanie i przez to – bardziej ogólne zasady. Natomiast dieta cukrzycowa jako taka nie istnieje – jest indywidualnie moderowana pod konkretne potrzeby pacjenta. W praktyce dieta cukrzycowa (szczególnie w przypadku osób, które muszą podawać sobie insulinę) wymaga większej kontroli głównie pod kątem wielkości zjadanych porcji (co jest niezbędne do prawidłowego podania korekty). 

Bibliografia: 

5 najpopularniejszych mitów żywieniowych w cukrzycy typu 2, mgr inż. P. Nagel [w:] Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej

Cukrzyca, epidemia XXI wieku [w:] Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej

Cukrzyca: nasz gorzki "słodki problem" - nowe doniesienia, mgr inż. B. Wojda [w:] Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej

Cukrzyca typu 2 - zalecenia i jadłospis [w:] Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej 

Owoce w cukrzycy - jeść czy nie jeść?, mgr inż. A. Cichocka [w:] Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej 

 

 

Autorka: